नवग्रह शांति विधि
सर्वप्रथम नित्यकर्म करके फिर पूजा की व्यवस्था करे। यदि यजमान नित्यकर्म विहीन हो अर्थात नहीं करता हो और न जानता हो तो सूर्य को अर्घ्य देकर 10 बार गायत्री जप कर ले व पूजा स्थान पर आकर सपत्नीक बैठे। यदि किसी संतान के निमित्त कर रहा हो तो उसे भी साथ में बैठा ले। पवित्रीकरण विधि के अनुसार ग्रन्थिबन्धन, पवित्रीकरण, आचमन, आसन शुद्धि, प्राणायाम आदि कर ले।
फिर जिसने नित्यकर्म न किया हो वह पंचदेवता और विष्णु पूजन कर ले। पंचदेवता व विष्णु पूजा नित्यकर्म में ही आता है अतः जिसने पहले कर लिया हो उसे पुनः करने की आवश्यकता नहीं होती। जिसने नित्यकर्म न किया हो वही करे। पञ्चगव्य प्रयोग, रक्षादीप प्रज्ज्वलन, दिग्रक्षण, रक्षाबंधन आदि कर ले। यहां मंडप रहित विधि बताई जा रही है, यदि मंडप निर्माण करके नवग्रह शांति किया जाय तो मंडप प्रवेश पूर्व ही वरण तक का कर्म किया जायेगा।
संकल्प विधि : संकल्प हेतु मुख्य रूप से त्रिकुशा, तिल, जल की आवश्यकता होती है; इसके अतिरिक्त पुष्प, चन्दन, दूर्वा, पान, सुपारी, अक्षत, द्रव्य आदि लेकर संकल्प करे :
संकल्प – ॐ विष्णुर्विष्णुर्विष्णुः श्रीमद्भगवतो महापुरूषस्य, विष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य अद्य ब्रह्मणोऽह्नि द्वितीयपरार्धे श्रीश्वेत वाराहकल्पे वैवस्वत मन्वन्तरे अष्टाविंशतितमे कलियुगे कलि प्रथमचरणे भारतवर्षे भरतखण्डे जम्बूद्वीपे आर्यावर्तैक देशान्तर्गते ………… १ संवतसरे महांमागल्यप्रद मासोतमे मासे ………. २ मासे ………… ३ पक्षे ………… ४ तिथौ …………५ वासरे ………… ६ गोत्रोत्पन्नः ………… ७ शर्माऽहं (वर्माऽहं/गुप्तोऽहं) सपरिवारस्य सर्वोपद्रव शांतिपूर्वक, दीर्घायु शरीरारोग्य हर्षविजय कामनया धन-धान्य-बल-पुष्टि-कीर्ति-यश लाभार्थं, सकल मनोरथ सिध्यर्थं श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं वरुणकलशस्थापन पूजन पूर्वकं, नवग्रह मण्डलस्थ सूर्यादि नवग्रह साधिप्रत्यधिदेवता लोकपालादीनां पूजनं पूर्वकं होमं करिष्ये ॥ तत्रादौ गणेशाम्बिकापूजनं करिष्ये॥
(संकल्प निर्देश : १ संवत्सर का नाम, २ महीने का नाम, ३ पक्ष का नाम, ४ तिथि का नाम, ५ दिन का नाम, ६ अपने गोत्र का नाम, ७ ब्राह्मण शर्माऽहं, क्षत्रिय वर्माऽहं, वैश्य गुप्तोऽहं कहें ।)
- फिर आचार्यादि वरण करके गणेशाम्बिका पूजन कर ले। गणेशाम्बिका पूजन संकल्प पूर्व भी किया जा सकता है।
- फिर नवग्रह मंडल के ईशान भाग में कलश स्थापन पूजन करे। (यदि पुण्याहवाचन, मातृका पूजा, वसोर्धारा, नान्दीमुख श्राद्ध करना हो तो सभी कर्म करे और संकल्प व ब्राह्मण वरण नान्दीमुख श्राद्ध करने के बाद करे।)
- यदि न्यूनतम होम न हो तो अग्निस्थापन पहले करे, किन्तु यदि न्यूनतम होम करना हो तो पहले अग्निस्थापन अनिवार्य नहीं है; पूजा के बाद ही अग्निस्थापन करके हवन करे। किन्तु ऐसा माना जा सकता है कि जब नवग्रह शांति कर रहे हों तो न्यूनतम 8 – 8 आहूति नहीं अष्टोत्तरशताहुति करना चाहिये और इस प्रकार करना हो तो भी वास्तु वेदी की अनिवार्यता नहीं होगी किन्तु अग्नि स्थापन पहले कर ले।
- आगे का पूजन, अग्निस्थापनादि आचार्य स्वयं करे।
अग्नि स्थापन विधि
- परिसमूह्य : ३ कुशाओं से स्थण्डिल या हस्तमात्र भूमि की सफाई करें। कुशाओं को ईशानकोण में (अरत्निप्रमाण) त्याग करे ।
- उल्लेपन : गोबर से ३ बार लीपे।
- उल्लिख्य – स्फय या स्रुवमूल से प्रादेशमात्र पूर्वाग्र दक्षिण से उत्तर क्रम में ३ रेखा उल्लिखित करे।
- उद्धृत्य – दक्षिणहस्त अनामिका व अंगुष्ठ से सभी रेखाओं से थोड़ा-थोड़ा मिट्टी लेकर ईशान में (अरत्निप्रमाण) त्याग करे।
- अग्नानयन व क्रव्यदांश त्याग – कांस्यपात्र या हस्तनिर्मित मृण्मयपात्र में अन्य पात्र से ढंकी हुई अग्नि मंगाकर अग्निकोण में रखवाए । ऊपर का पात्र हटाकर थोड़ी सी क्रव्यदांश अग्नि (ज्वलतृण) लेकर नैर्ऋत्यकोण में त्याग कर जल से बुझा दे ।
- अग्निस्थापन – दोनों हाथों से आत्माभिमुख अग्नि को स्थापित करे :- ॐ अग्निं दूतं पुरोदधे हव्यवाहमुपब्रुवे । देवां२ आसादयादिह ॥ अग्नानयन पात्र में अक्षत-जल छिरके।
- अग्निपूजन-उपस्थान – अग्नि को प्रज्वलित कर पूजा करे, नैवेद्य वायव्यकोण में देकर स्तुति करे : ॐ अग्निं प्रज्वलितं वन्दे जातवेदं हुताशनं। हिरण्यवर्णममलं समृद्धं विश्वतोमुखं ॥
अग्नि स्थापन करने के बाद अग्नि रक्षणार्थ पर्याप्त ईंधन देकर आगे का पूजन कर्म करे।
- यदि मंडप निर्माण किया गया हो तो आहुति संख्या भी अधिक करना ही चाहिये, किन्तु यदि मंडप निर्माण न भी किया गया हो किन्तु प्रत्येक ग्रह के निमित्त अष्टोत्तरसहस्राहुति देना हो तो वास्तु वेदी निर्माण करके वास्तु पूजन भी करे।
- तत्पश्चात नवग्रह मंडल पूजा विधि के अनुसार नवग्रहादि की पूजा करे।
नवग्रह मंडल देवता पूजनान्तर नक्षत्र, योग, करण, द्वीप, वेद, सागर, सरिता, आदित्य, रुद्र, मरुत्, मातृका, ऋतु, अयन, मास, तिथि, संवत्सर आदि की पूजा भी प्राचीन पद्धतियों में प्राप्त होता है किन्तु सिद्धि नहीं होती ऐसा उल्लेख करते हुये महाजनो येन गतः स पन्थाः का अनुसरण करते हुये कर्मकाण्ड रत्नाकरकार ने भी नाम मंत्र से आवाहन की विधि को ग्रहण किया है।
पूजा करके पुष्पाञ्जलि प्रदान करे :
सूर्यः शौर्यमथेन्दुरुच्च पदवीं, सन्मंगलं मंगल:
सद्बुद्धिञ्चबुधो गुरूश्चगुरुतां, शुक्रःसुखं शं शनिः।
राहुर्बाहुबलं करोतु विपुलं, केतुः कुलस्योन्नतिं
नित्यं प्रीतिकरा भवन्तु भवतां, सर्वे प्रसन्ना ग्रहा: ॥