प्रेत बाधा से मुक्ति के उपाय में त्रिपिण्डी श्राद्ध का प्रमुख स्थान आता है। ज्ञात नाम-गोत्र वाले प्रेत की शांति हेतु जो त्रिपिंडी श्राद्ध होती है वह पूर्व आलेख में दी जा चुकी है। अज्ञात नाम-गोत्र वाले प्रेत से बाधा होने पर सात्विक, राजसिक और तामसिक प्रेतों का बहुवचन पूर्वक वाजसनेयी त्रिपिंडी श्राद्ध भी पूर्व आलेख में दी जा चुकी है। इस आलेख में अज्ञात नामगोत्र वाले प्रेत का बहुवचन प्रयोग पूर्वक त्रिपिंडी श्राद्ध विधि बताई गयी है। यह छन्दोगी विधि है
त्रिपिंडी श्राद्ध पद्धति – छन्दोगी प्रेतश्राद्ध बहुवचन प्रयोग पूर्वक – प्रेत बाधा निवारण के उपाय
जिन घरों में श्राद्ध सही विधि से नहीं किया जाता उनके पितर अतृप्त होकर कुपित हो जाते हैं। किसी भी प्रकार से यदि पितृ दोष ज्ञात हो तो त्रिपिंडी श्राद्ध करना चाहिये। पितृदोष शांति के उपाय रूप में जिस प्रकार त्रिपिंडी श्राद्ध करना चाहिये वह पूर्व आलेखों में बताई जा चुकी है। यदि पितृ दोष निवारण हेतु बताई गयी त्रिपिंडी श्राद्ध विधि पढ़ना चाहते हैं तो आगे वाजसनेयी और छन्दोगी दोनों का लिंक दिया गया है :
- त्रिपिंडी श्राद्ध pdf सहित – विधि और मंत्र, पितृदोष शांति के उपाय
- छन्दोगी त्रिपिंडी श्राद्ध विधि – पितृदोष शांति के उपाय
जब ज्ञात अथवा अज्ञात प्रेत बाधा हो और किसी प्रकार से शांत न हो, तो उस स्थिति में त्रिपिण्डी श्राद्ध करना चाहिये। प्रेत स्वकुल के भी हो सकते हैं जिनका श्राद्ध न हुआ हो अथवा अन्य कारणों से प्रेत योनि में हों।
- यदि यह ज्ञात हो की स्वकुल का अमुक प्रेत है तो गोत्र और नाम का उच्चारण करते हुये एकवचन प्रयोग पूर्वक उस प्रेत का त्रिपिंडी श्राद्ध करे।
- यदि यह ज्ञात हो कि प्रेत स्वकुल का नहीं है किन्तु उसका गोत्र और नाम ज्ञात हो जाये तो भी उसी प्रेत के निमित्त एकवचन प्रयोग करते हुये त्रिपिंडी श्राद्ध करे।
- किन्तु यदि गोत्र-नाम आदि कुछ ज्ञात न हो तो यहां दी गयी विधि के अनुसार बहुवचन प्रयोग करते हुये अज्ञातनामगोत्र से ही त्रिपिंडी श्राद्ध करे।
वास्तव में प्रेतत्व की प्राप्ति होने पर प्रेत/पिशाच विविध प्रकार के कष्ट भोगते हुये नियति की धारा में बहते हुये अपनी मुक्ति अर्थात दुःख निवृत्ति भी चाहते हैं और इसी लिये किसी के संपर्क में आते हैं। जिस किसी को भी प्रेत बाधा ज्ञात हो उसे उस प्रेत के प्रेतत्व निवारण का प्रयास करना चाहिये। पुराणों में ऐसी कई कथायें बताई गयी है जिसमें प्रेत जिस व्यक्ति के संपर्क में आता है वही उसके प्रेतत्व का निवारण भी करता है।
- त्रिपिंडी श्राद्ध काम्य श्राद्ध की श्रेणी में आता है।
- त्रिपिंडी श्राद्ध में तीन वर्ग सात्विक, राजसी और तामसी मानकर अनाम प्रेतपिण्ड दान किया जाता है।
- त्रिपिंडी श्राद्ध की विधि-मंत्र मुख्य रूप से प्रेत श्राद्धवत् ही होती है क्योकिं इसमें प्रेतों को तीन वर्ग मानकर श्राद्ध किया जाता है।
- सत्व-रज-तम गुण का प्रतिनिधित्व क्रमशः विष्णु-ब्रह्मा-रुद्र करते हैं, इसलिये त्रिपिंडी श्राद्ध में प्रेत के उद्देश्य से इन्हीं त्रिदेवों के सान्निद्ध्य में पिंड प्रदान करते हुये और श्राद्ध किया जाता है।
त्रिपिंडी श्राद्ध सामान्य श्राद्धों की तरह पिण्ड नहीं बनाया जाता है। त्रिपिंडी श्राद्ध में एक पिण्ड जौ के आटे का, दूसरा पिण्ड चावल के आटे का और तीसरा पिण्ड तिल के चूर्ण का बनाया जाता है।
प्रेत बाधा; पितृदोष से अन्य प्रकार है इसमें स्वकुल के प्रेत से ही बाधा हो यह सिद्ध नहीं हो सकता। प्रेतबाधा होने पर जिस-किसी भी प्रेत के प्रति उत्तरदायित्व है सबके निमित्त श्राद्ध किया जाता है। प्रेत के प्रति उत्तरदायित्व को इस प्रकार समझा जा सकता है जितने मृतक का श्राद्धाधिकार हो उनमें से जिस-किसी की भी सद्गति न हुई हो।
अर्थात त्रिपिंडी श्राद्ध करने से पूर्व यह सुनिश्चित कर ले कि पितृदोष है या प्रेत बाधा तदनुसार निर्णय करे कि पितृ श्राद्ध करना है या प्रेत श्राद्ध। पुनः यदि प्रेत श्राद्ध करना है तो यह सुनिश्चित करे की किस प्रकार के प्रेत हेतु त्रिपिंडी श्राद्ध करना है स्वकुल या परकुल का नाम-गोत्र ज्ञात प्रेत का या अज्ञात-नाम-गोत्र प्रेत का। तत्पश्चात तदनुसार विधि व मंत्रों का प्रयोग करते हुये त्रिपिंडी श्राद्ध करे। पुनः यह भी सुनिश्चित करे कि वाजसनेयी विधि से करना है या छन्दोगी विधि से।
त्रिपिंडी श्राद्ध के नियम
श्राद्ध के दिन प्रातःकाल उठकर स्नान व नित्यकर्म करके श्राद्ध में प्रवृत्त होना चाहिये।
- कर्ता श्राद्ध से पूर्व स्नानादि से पवित्र होकर आचमन, प्राणायाम कर तर्पण करे।
- उसके बाद श्राद्धारम्भ करने से पूर्व श्राद्धभूमि को गोबर से लीपकर, पवित्रीकरण, रक्षाविधान, तिल के तेल का रक्षादीप जला दे ।
- फिर संकल्प करके दक्षिणाभिमुख होकर 3 कलशस्थापन करे।
- तीनों कलशों पर पश्चिम-पूर्व क्रम से क्रमशः विष्णु-ब्रह्मा और रुद्र का आवाहन करके तीनों के सूक्त पाठ करे या ब्राह्मणों द्वारा कराये।
- त्रिपिंडी श्राद्ध आवश्यकतानुसार दो प्रकार से किया जाता है एकवचन प्रयोग पूर्वक और बहुवचन प्रयोग पूर्वक।
- अर्थात जिस प्रकार से श्राद्ध करना हो तदनुसार वचन प्रयोग करके आसनादि उत्सर्ग करे।
- प्रेत निमित्त विष्णु उत्सर्ग के लिये जौ-जल का प्रयोग करे।
- प्रेत निमित्त ब्रह्मा उत्सर्ग के लिये चावल-जल का प्रयोग करे।
- प्रेत निमित्त रुद्र उत्सर्ग के लिये तिल-जल का प्रयोग करे।
त्रिपिंडी श्राद्ध विधि – वाजसनेयी पितृश्राद्ध बहुवचन प्रयोग पूर्वक
कुशा पर जलपात्र को रखकर कर्मपात्र में कुशा, गन्धाक्षत, पुष्प प्रदानकर कुशा से जल चलावे और यह निम्म्रोक्त मन्त्र पढ़े : ॐ वरोवरेण्योवरदो वराहो धरणीधरः । आयान्तु कर्मपात्रेऽस्मिन् सर्वदिक्षुभयापहाः ॥
- पवित्रीकरण मंत्र : ॐ अपवित्रः पवित्रोऽ वा सर्वावस्थांगतोऽपि वा यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं स बाह्याऽभ्यन्तरः शुचिः पुण्डरीकाक्षः पुनातु । ॐ पुण्डरीकाक्षः पुनातु ॥
दिग्रक्षण (रक्षाविधान) :
ॐ नमो नमस्ते गोविन्द पुराण पुरुषोत्तम । इदं श्राद्धं हृषीकेश रक्षत्वं सर्वतो दिशः ॥
पूर्वे नारायणो देवो दक्षिणे मधुसूदनः । पश्चिमे वामनो देव उत्तरे च गदाधरः ॥
ऊर्ध्वं तु पुण्डरीकाक्ष अधस्ताद् विष्णुदेवताः ॥
नीवीं बंधन करके, जौ और फूल लेकर “ॐ श्राद्धभूम्यै नमः” कहकर श्राद्धभूमि की पूजा करे।
पूर्वाभिमुख-सव्य दाहिने हाथ में त्रिकुशा, तिल, जलादि लेकर सङ्कल्प करे –
सङ्कल्प
त्रिपिण्डीश्राद्ध सङ्कल्प : ॐ अद्य ………., मासे ……….. पक्षे ……….. तिथौ ……..… गोत्रस्य ……….. शर्मणः (वर्मणः आदि) मम कुले विविध पीड़ाकारिणां सन्ततिवृद्धिप्रतिबन्धकारिणां सन्ततिहिंसकानाम् अस्मत्कुले प्रभवानां ज्ञाताज्ञातगोत्रनाम्नां विप्राणां क्षत्रियाणां वैश्यानां शूद्राणां, अनुलोमविलोम-जातीयानां पुंसां स्त्रीणाञ्च भूत-प्रेत-पिशाच-ब्रह्मराक्षससत्वादि पापायोनिगतानां द्वेषादि-प्रीत्यादि-गृहधनादि सम्बन्धेन ममकुले पीड़ाकारिणां नागादीनां पिशाचत्वादि दिव्यन्तरिक्ष भूमिस्थानां वायुरूपाणां सात्विक-राजस-तामसानां विष्णुब्रह्मरुद्रमयानां प्रेतानां प्रेतत्व निवृत्ति पूर्वक उत्तमलोकप्राप्त्यर्थं, मम सकुटुम्बस्य सपरिवारस्य आयुरारोग्यैश्वर्याद्यभिवृद्ध्यर्थं सकलपीड़ापरिहारार्थम् ………. क्षेत्रान्तर्गत ………., तीर्थे दाल्भ्योपदिष्टकल्पेन त्रिपिण्डीश्राद्धमहं करिष्ये॥ स.पू.त्रि. ॥
संकल्प का तिल-कुश-जलादि भूमि पर त्याग दे। तीन बार गायत्री जप करके पढ़ें – ॐ देवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एव च। नमः स्वधायै स्वाहायै नित्यमेव भवन्तु ते ॥३॥ स.पू.त्रि. ॥
पूजन
फिर होकर षोडशोपचार या लब्धोपचार से शालग्राम पर विष्णुपूजन करे – षोडशोपचार पूजन विधि
फिर दक्षिणाभिमुख होकर पश्चिम-पूर्व क्रम से प्रथम विष्णु कलश, द्वितीय ब्रह्म कलश और तृतीय रुद्र कलश स्थापन-पूजन करे – कलश स्थापना विधि और मंत्र – क्रमशः विष्णुकलश में पीला, ब्रह्मकलश में उजला और रुद्रकलश में लाल कपड़ा लपेट दे। पूजन उसी क्रम से तीन पताका भी लगा दे।
फिर विष्णु, ब्रह्मा और रुद्र की स्वर्ण प्रतिमाओं का अग्न्युत्तारण करके प्राणप्रतिष्ठा करे – अग्न्युत्तारण विधि ॥ स.द.त्रि. ॥
अग्न्युत्तारण करने के बाद विष्णु प्रतिमा पश्चिम कलश पर रखे, ब्रह्मा की प्रतिमा मध्य कलश पर और रुद्र प्रतिमा पूर्व कलश पर रखे, फिर क्रमशः प्राण-प्रतिष्ठा करे :
- पश्चिम कलश – विष्णु प्रतिमा पर : ॐ वाङ्मनः प्राणापानौ व्यानश्चक्षुः श्रोत्रं शर्म वर्म भूतिः प्रतिष्ठा ॥ ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् समूढ़मस्य पां सुले॥ अज्ञाननामगोत्रं सात्विकप्रेत विष्णुरूप इहागच्छ इहतिष्ठ ॥ स.द.त्रि. ॥
- मध्य कलश – ब्रह्मा प्रतिमा पर : ॐ वाङ्मनः प्राणापानौ व्यानश्चक्षुः श्रोत्रं शर्म वर्म भूतिः प्रतिष्ठा ॥ ॐ ब्रह्म यज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद्विसीमतः सुरुचो वेनऽआवः। सबुध्न्या उपमाऽअस्य विष्ठाः सतश्च योनिमसश्च विवः ॥ अज्ञाननामगोत्रं राजसप्रेत ब्रह्ममय इहागच्छ इहतिष्ठ ॥ स.द.त्रि. ॥
- पूर्व कलश – रुद्र प्रतिमा पर : ॐ वाङ्मनः प्राणापानौ व्यानश्चक्षुः श्रोत्रं शर्म वर्म भूतिः प्रतिष्ठा॥ ॐ नमस्ते रुद्द्र मन्न्यव ऽउतो त ऽइषवे नमः । बाहुब्भ्यामुत ते नमः ॥ अज्ञाननामगोत्रं राजसप्रेत रुद्रमय इहागच्छ इहतिष्ठ ॥ स.द.त्रि. ॥
विष्णु-ब्रह्म-रुद्रसूक्त के पाठ करने के लिये ब्राह्मणों का वरण तंत्र से ही कर ले – ॐ अस्मिन् त्रिपिण्डीश्राद्धकर्मणि विष्णु-ब्रह्म-रुद्रसूक्तपाठकर्तुं एभिर्वरणद्रव्यैः नानानामगोत्रान् ब्राह्मणान् युष्मानहं वृणे ॥ स.द.त्रि. ॥ब्राह्मण – “वृत्तोऽस्मः” कहें।
तीनों तीनों ब्राह्मण सूक्तों का पाठ करें। फिर पुरुषसूक्त से विष्णु कलश को अभिमन्त्रित कर उसकी षोडशोपचार या पञ्चोपचार से पूजा करे। ब्रह्मसूक्त से ब्रह्मकलश को अभिमन्त्रित कर उसकी लब्धोपचार से पूजा करे और रुद्रसूक्त से रुद्रकलश को अभिमन्त्रित कर उसकी भी लब्धोपचार से पूजा करे।
इसके बाद कलश के आगे बालू की तीन वेदी बनावे। उस पर आम या पान का पत्ता रक्खे।
आसन :
- दक्षिणाभिमुख-अपसव्य-पातितवामजानु होकर मोटक, जौ, जल से पूर्व कल्पित आसन दे – अज्ञातनामगोत्राणां सात्विकप्रेतानां दिविस्थानां विष्णुमयानां त्रिपिंडीश्राद्धे इदमासनं वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ अ.द.मो. ॥ यह वाक्य पढ़कर विष्णु आसन पर जौ छोड़ दे।
- पुनः ब्रह्म आसन पर मोटक, चावल, जल लेकर – अज्ञातनामगोत्राणां राजसप्रेतानां अंतरिक्षस्थानां ब्रह्ममयानां त्रिपिंडीश्राद्धे इदमासनं वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ अ.द.मो. ॥ यह वाक्य पढ़कर ब्रह्मासन पर जलाक्षत छोड़ दे।
- पुनः मोटक तिल, जल लेकर – अज्ञातनामगोत्राणां तामसप्रेतानां भूमिस्थानां रुद्रमयानां त्रिपिंडीश्राद्धे इदमासनं वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ अ.द.मो. ॥ यह वाक्य पढ़कर रुद्रासन पर तिल, जल छोड़ दे।
अर्घ्य स्थापन
इसके बाद तीनों भोजन पात्रों के पास तीन अर्ध्य पात्र पिण्ड वेदी पर रखे । तीनों अर्घ्यपात्रों में पश्चिम-पूर्व क्रम से एक-एक पवित्री दक्षिणाग्र दे। पुनः – शन्नो देवी० मन्त्र से तीनों अर्घ्यपात्रों में जल दे। उसके बाद यवोऽसि० मन्त्र से विष्णु के अर्घ्य पात्र में जौ, बिजौरा, निम्बू का रस तथा अक्षन्नमीदमन्त० मन्त्र से ब्रह्मा के अर्घ्य पात्र में चावल और छोहाड़ा, इसके बाद तिलोऽसि० मन्त्र से रुद्रार्ध्वपात्र में तिल और इमली देकर मौन रहते हुये तीनों पात्रों में गन्ध, पुष्प डाल दे । सव्य-दक्षिणाभिमुख-त्रिकुशा लेकर सभी क्रिया करे :
- पश्चिम-पूर्व क्रम से तीनों अर्घ्यपात्रों में जल दे : ॐ शन्नो देवीरभिष्टये शन्नो भवन्तु पीतये शंय्योरभि स्रवन्तुनः॥ स.द.त्रि. ॥
- प्रथम अर्घ्यपात्र (पश्चिम) में जौ दे : ॐ यवोऽसि यवयास्मद्वेषो यवयारातीः ॥ स.द.त्रि. ॥
- द्वितीय अर्घ्यपात्र (मध्य) में अक्षत दे : ॐ अक्षन्नमीमदन्त ह्यव प्रिया अधूषत। अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्ठया मती योजान्विन्द्र ते हरी॥ स.द.त्रि. ॥
- तृतीय अर्घ्यपात्र (पूर्व) में तिल दे : ॐ तिलोऽसि पितृ देवत्यो गोसवो देवनिर्मितः। प्रत्नद्भिः पृक्त: स्वधया पितृन् लोकान् प्रीणाहि नः स्वधा॥ स.द.त्रि. ॥
अर्घ्यदान
1 – प्रथम अर्घ्यदान (पश्चिम भागस्थ) : फिर पश्चिम क्रम से प्रथम अर्घ्यपात्र को बायें हाथ में रखे, और कुशा जो पवित्रीसंज्ञक है, उसे उत्तराग्र करके भोजन पात्र पर रखकर अन्य जल से सिक्त कर दे।
अर्घ्याभिमंत्रन : फिर त्रिकुशहस्त दाहिने (अनुत्तान) हाथ से अर्घ्यपात्र ढँककर अगला मंत्र पढ़ते हुये अर्घ्य को अभिमंत्रित करे : ॐ या दिव्या आपः पयसा सम्बभूबुर्या आंतरिक्षा उत पार्थिवीर्या:। हिरण्यवर्णा याज्ञियास्ता न आपः शिवा: शं स्योना: सुहवा भवन्तु ॥ स.द.त्रि. ॥
अर्घ्योत्सर्ग : फिर दाहिने हाथ में मोटक, जौ, जल लेकर अर्घ्योत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः सात्विकप्रेताः दिविस्थाः विष्णुमयाः त्रिपिंडीश्राद्धे एषोऽर्घः वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम्॥ अ.द.मो.. ॥ पवित्री पर अर्घ्य का जलादि पितृतीर्थ से देकर, पवित्री को उठाकर पुनः अर्घ्यपात्र में रखे और अर्घ्यपात्र को यथास्थान रख दे।
- द्वितीय अर्घ्यदान (मध्य भागस्थ) : पुनः प्रथम अर्घ्यपात्र की भांति ही द्वितीय अर्घ्यपात्र को भी बांयें हाथ में लेकर पवित्री को निकालकर मध्य भोजनपात्र पर उत्तराग्र रखकर जलांतर से सिक्त करे। दाहिने हाथ (अनुत्तान) से ढंककर या “दिव्या मंत्र” से अभिमंत्रित करे। फिर मोड़ा, अक्षत और जल लेकर अगले मंत्र से उत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः राजसप्रेताः अंतरिक्षस्थाः ब्रह्ममयाः त्रिपिंडीश्राद्धे एषोऽर्घः वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ अ.द.मो. ॥ पवित्री पर अर्घ्य का जलादि पितृतीर्थ से देकर, पवित्री को उठाकर पुनः अर्घ्यपात्र में रखे और अर्घ्यपात्र को यथास्थान रख दे।
- तृतीय अर्घ्यदान (मध्य भागस्थ) : पुनः तृतीय अर्घ्यपात्र को भी बांयें हाथ में लेकर पवित्री को निकालकर पूर्व भोजनपात्र पर उत्तराग्र रखकर जलांतर से सिक्त करे। दाहिने हाथ (अनुत्तान) से ढंककर या दिव्या मंत्र से अभिमंत्रित करे। फिर मोड़ा, तिल और जल लेकर अगले मंत्र से उत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः तामसप्रेताः भूमिस्थाः रुद्रमयाः त्रिपिंडीश्राद्धे एषोऽर्घः वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम्॥ अ.द.मो. ॥ पवित्री पर अर्घ्य का जलादि पितृतीर्थ से देकर, पवित्री को उठाकर पुनः अर्घ्यपात्र में रखे और अर्घ्यपात्र को यथास्थान रख दे।
तत्पश्चात अगले मंत्रों को पढ़ते हुये क्रमशः तीनों अर्घ्यपात्रों को उसके आसन के बांयी और अनुत्तान रखे :
- विष्णुमयेभ्यः सात्त्विकप्रेतेभ्यो स्थानमसि ॥
- ब्रह्ममयेभ्यः राजसप्रेतेभ्यो स्थानमसि ॥
- रुद्रमयेभ्यः तामसप्रेतेभ्यो स्थानमसि ॥
अर्चन
तदुत्तर अर्चन करे अर्थात अर्चनोपयोगी गन्धादि प्रदान करे या क्रमशः उत्सर्ग करे :
- मोटक, यव, जल से पश्चिम भागस्थ गन्धादि का उत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः सात्विकप्रेताः दिविस्थाः विष्णुमयाः त्रिपिंडीश्राद्धे एतानि गन्धपुष्पधूपदीप ताम्बूल वस्त्रादिऽआच्छादनानि वो मया दीयन्ते युष्माकमुपतिष्ठन्ताम् ॥ अ.द.मो. ॥
- मोटक, चावल, जल से मध्य भागस्थ गन्धादि का उत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः राजसप्रेताः अंतरिक्षस्थाः ब्रह्ममयाः त्रिपिंडीश्राद्धे एतानि गन्धपुष्पधूपदीप ताम्बूल वस्त्रादिऽआच्छादनानि वो मया दीयन्ते युष्माकमुपतिष्ठन्ताम् ॥ अ.द.मो. ॥
- मोटक, तिल, जल से पूर्व भागस्थ गन्धादि का उत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः तामसप्रेताः भूमिस्थाः रुद्रमयाः त्रिपिंडीश्राद्धे एतानि गन्धपुष्पधूपदीप ताम्बूल वस्त्रादिऽआच्छादनानि वो मया दीयन्ते युष्माकमुपतिष्ठन्ताम् ॥ अ.द.मो. ॥
भोजन
प्रथम पश्चिम भोजन पात्र और आसन के चारों ओर अप्रदक्षिण क्रम से जल द्वारा वर्तुलाकार मंडल करे। इसी प्रकार मध्य और पूर्व में भी मंडल करे।
भूस्वामी अन्नोत्सर्ग : अपने बांये भाग में अर्थात पिंड वेदी के पूर्वभाग में भूस्वामि के अन्न का उत्सर्ग करे : ॐ इदमन्नं एतद् भूस्वामि पितृभ्यो नमः ॥ अ.द.मो. ॥ भूस्वामी अन्न का सबसे पूर्ववेदी के पूर्वभाग में एक बार ही उत्सर्ग होगा, 3 बार नहीं।
तीनों भोजन पात्रों में अन्न-व्यञ्जन-दधि-घृतादि परोसकर समीप में अलग-अलग एक-एक पुटक या दोनी में जल, एक में घी देकर रखे। अन्न हेतु तीनों पिंडों के निमित्त बनाये गये यव-चावल-तिल के पिष्ट का उपयोग करे।
मधुप्रक्षेप : त्रिकुशा लेकर तीनों भोजन पात्रों में पश्चिमपूर्व क्रम से मधु-प्रक्षेप करे : – ॐ मधुव्वाता ऋतायते मधुक्षरन्ति सिन्धवः माध्वीर्न: सन्त्वोषधिः मधुनक्तमुतोषसो मधुमत्पार्थिवं रजः मधुद्यौरस्तु नः पिता मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमां२ अस्तु सूर्यः माध्वीर्गावो भवन्तुनः ॥ ॐ मधुमधुमधु ॥
पात्रालम्भन (पश्चिम) :- दाहिने हाथ के नीचे अनुत्तान बायां हाथ देकर दोनों हाथों से भोजनपात्र का स्पर्श करे –
- ॐ पृथिवी ते पात्रं द्यौरपिधानं ब्राह्मणस्य मुखे अमृते ऽअमृतं जुहोमि स्वाहा ॥
- ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् समूढ़मस्य पां सुले ॥
- ॐ कृष्ण कव्यमिदं रक्षमदियं ॥
अवगाहन :- बांये हाथ को भोजनपात्र में लगाए रखते हुए ही भोजनपात्र का अन्न, पूड़ा का जल और फिर अन्न में अङ्गुष्ठ निवेश करे –
इदमन्नं ॥ अन्न ॥ इमा आपः ॥ जल ॥ इदं हविः ॥ अन्न ॥ अ.द.त्रि. ॥
अन्नोत्सर्ग :- दाहिने हाथ में मोड़ा, जौ, जल लेकर पश्चिम भाग के भोजन का उत्सर्ग करे – यथानामगोत्र अनिर्दिष्टसापेक्षक सत्त्वरूप विष्णुशर्मन् इदमन्नं सोपकरणं ते स्वधा ॥ अ.द.मो. ॥
अन्नोत्सर्ग (मध्य) :- पुनः उपरोक्त विधि से ही मध्य में भी त्रिकुशहस्त आलंभन और अवगाहन करे फिर दाहिने हाथ में मोड़ा, जौ, जल लेकर मध्य भाग के भोजन का उत्सर्ग करे – यथानामगोत्र अनिर्दिष्टसापेक्षक रजोरूप ब्रह्मशर्मन् इदमन्नं सोपकरणं ते स्वधा ॥ अ.द.मो. ॥
अन्नोत्सर्ग (पूर्व) :- पुनः उपरोक्त विधि से ही पूर्व में भी त्रिकुशहस्त आलंभन और अवगाहन करे फिर दाहिने हाथ में मोड़ा, जौ, जल लेकर मध्य भाग के भोजन का उत्सर्ग करे – यथानामगोत्र अनिर्दिष्टसापेक्षक तमोरूप रुद्रशर्मन् इदमन्नं सोपकरणं ते स्वधा ॥ अ.द.मो. ॥
- बाएं हाथ को हटाकर पूर्वा० सव्य होकर तीन बार गायत्री जप करे ।
- दक्षि० अप० “मधुमती ऋचा” और यह मंत्र पढे – ॐ अन्नहीनं क्रियाहीनं विधिहीनं च यद्भवेत्। तत्सर्वमच्छिद्रमस्तु ॥
- गायत्री जप कर आसन के नीचे कुशा रखे ।
- पुनः अपसव्य दक्षिणाभिमुख “मधुमती ऋचा” पाठ करे ।
(त्रिपिंडी श्राद्ध में भोजन हेतु आलंभन-अवगाहन रहित विधि भी प्राप्त होती है।)
सूक्त-स्तोत्र जप
ॐ कृणुष्वपाजः प्रसितिन्न पृथिवीं याहि राजे वामवां इभेन । तृष्वीमनु प्रसितिं द्रूनाणोऽस्तासि विध्य रक्षसस्तपिष्ठैः । तवभ्रमास आसुया पतन्त्यनुस्पृस धृषता शोशुचानः । तपूं ष्यग्ने जुह्वा पतङ्गानसन्दितो विसृज विश्वगुल्काः । प्रतिष्पशो विसृज तूर्णितमो भवा पायुर्विशो अस्याऽअदब्धः । यो नो दूरे अघसं सो यो अन्त्यग्ने माकिष्टे व्यथिरा दधर्षीत । उदग्ने तिष्ठ प्रत्या तनुष्वन्य मित्रां ओषता तिग्महेते । यो नो ऽअरातिं समिधानचक्रे नीचा तं धक्ष्यत सन्न शुष्कम् । उर्ध्वो भव प्रतिविध्या ध्यस्मदा विष्कृणुष्व दैव्यान्यग्ने अवस्थिरा तनुहि यातु यूनाम् जामिमजामिं प्रमृणीहि शत्रून् ॥ पाठ कर भूमि पर तिल छिड़के
ॐ उदीरतामवर उत्परास उन्मध्यमाः पितरः सौम्यासः । असूंऽयईयुरवृका ऋतज्ञास्ते नोऽवन्तु पितरो हवेषु अङ्गिरसो नः पितरः सौम्यासः । तेषां वयं सुमतौ यज्ञियानामपि भद्रे सौमनसे स्याम ये नः पूर्वे पितरः सोम्यासोऽअनुहिरे सोमपीथं वशिष्ठाः तेभिर्यमः सं रराणो हवीं स्युसन्नुसद्भिः प्रतिकाममत्तु ॥
- ॐ सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् । भूमिं सर्वतस्पृत्त्वात्त्यतिष्ठद्दशाङ्गुलम् ॥ इत्यादि पुरुषसूक्त पाठ, ब्रह्म सूक्त, रुद्रसूक्त का पाठ करे।
- ॐ आशुः शिषाणो वृषभो न भीमो घनाघनः क्षोभनश्चर्षनिनां । संक्रदनो निमिष एकवीरः शतं सेना अजयत्साकमिन्द्रः ॥
- ॐ नमः शम्भवाय च मयोभवाय च नमः शङ्कराय च मयस्कराय च नमः शिवाय च शिवतराय च ॥
- ॐ नमस्तुभ्यं विरूपाक्ष नमस्तेनेक चक्षुषे । नमः पिनाकहस्ताय वज्रहस्ताय वै नमः ॥
- ॐ सप्तव्याधा दशार्णेषु मृगाः कालञ्जरे गिरौ । चक्रवाकाः शरद्वीपे हन्साः सरसि मानसे ॥
- तेऽपि जाताः कुरुक्षेत्रे ब्राह्मणा वेदपारगाः । प्रस्थिता दूरमध्यानौ यूयं तेभ्योवसीदथ ॥
ॐ नमस्येहं पितृन् स्वर्गे ये वसन्त्यधिदेवता। देवैरपि हि तृप्यन्तु ये च श्राद्ध स्वधोत्तरैः ॥ ॐ रुची रुची रुचिः ॥ पाठ करे।
विकिरदान
वेदी के पश्चिम त्रिकुश रखकर जल से सिक्त कर दे । एक पूड़ा में थोड़ा-थोड़ा तीनों पिष्टों को मिश्रित करके ले, मधुमती ऋचा पढ़कर और जल से आप्लावित करे, फिर मोड़ा के जड़ से सहारा देकर त्रिकुश पर बांए हाथ के पितृतीर्थ से दे – ॐ अग्निदग्धाश्च ये जीवा ये ऽप्यदग्धाः कुले मम। भूमौ दत्तेन तृप्यन्तु तृप्ता यान्तु पराङ्गतिम् ॥
त्रिकुश धारण कर पूर्वा० सव्य हो आचमन कर “ॐ विष्णुर्विष्णुर्हरिर्हरिः” पढ़कर त्रिगायत्री जपे । फिर दक्षि० अप० होकर मधुमती ऋचा पाठ करे ।
उल्लेखन
दक्षि० अप० होकर बालुकामयी एक हाथ लंबा-चौड़ा (अथवा प्रादेश प्रमाण) और 4 अंगुल ऊँचा दक्षिणप्लव 3 वेदी निर्माण करे, बालुकामयी पिंडवेदियों को जल से सिक्त कर दर्भपिञ्जलि से तीनों वेदियों के मध्य में प्रादेशमात्र – दक्षिणाग्र रेखा करे – ॐ अपहता ऽअसुरा रक्षां सि वेदिषदः॥ दर्भपिञ्जलि ईशान में त्याग दे।
सभी प्रादेशप्रमाण रेखाओं पर नौ छिन्नमूल कुश रखकर जल से सिक्त कर दे।
पूर्वा० सव्य होकर तीन बार ॐ देवताभ्यः मंत्र पढ़े – ॐ देवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एव च। नमः स्वधायै स्वाहायै नित्यमेव भवन्तु ते ॥३॥ स.पू.त्रि. ॥
अत्रावन (अवनेजन)
- पश्चिमवेदी :- अपसव्य-दक्षिणाभिमुख होकर बाएं हाथ में जौ-जल-पुष्प-चंदन युक्त एक पूड़ा लेकर दाहिने हाथ में मोड़ा, जौ, जल लेकर अगले मंत्र से उत्सर्ग करे – अज्ञातनामगोत्राः सात्विकप्रेताः दिविस्थाः विष्णुमयाः त्रिपिंडीश्राद्धे पिण्डस्थाने अत्रावने निक्ष्व वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ उत्सर्ग करके वेदी के कुशाओं पर जल गिरा दे । जलस्पर्श करे ॥
- मध्य वेदी :- अपसव्य-दक्षिणाभिमुख होकर बाएं हाथ में चावल-जल-पुष्प-चंदन युक्त एक पूड़ा लेकर दाहिने हाथ में मोड़ा, चावल, जल लेकर अगले मंत्र से उत्सर्ग करे – अज्ञातनामगोत्राः राजसप्रेताः अंतरिक्षस्थाः ब्रह्ममयाः त्रिपिंडीश्राद्धे पिण्डस्थाने अत्रावने निक्ष्व वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ उत्सर्ग करके वेदी के कुशाओं पर जल गिरा दे । जलस्पर्श करे ॥
- पूर्व वेदी :- अपसव्य-दक्षिणाभिमुख होकर बाएं हाथ में तिल-जल-पुष्प-चंदन युक्त एक पूड़ा लेकर दाहिने हाथ में मोड़ा, तिल, जल लेकर अगले मंत्र से उत्सर्ग करे – अज्ञातनामगोत्राः तामसप्रेताः भूमिस्थाः रुद्रमयाः त्रिपिंडीश्राद्धे पिण्डस्थाने अत्रावने निक्ष्व वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ उत्सर्ग करके वेदी के कुशाओं पर जल गिरा दे । जलस्पर्श करे ॥
इसके बाद जौ-चावल और तिल पिष्टों में तिल, दूध, मधु, धी, शर्करा, पञ्चमेवा आदि मिलाकर अलग-अलग 3 पिण्ड बनाकर पिंडपात्र में रख ले। फिर क्रमशः तीनों पिण्ड दान करे :
पिण्ड दान :
प्रथम पिण्ड दान (पश्चिम वेदी) – प्रथम जौ का पिण्ड बांये हाथ में ले ले, दांये हाथ में मोड़ा-जौ-जल लेकर अगला मंत्र पढ़े :
- पितृवंशे मृता ये च मातृवंशे तथैव च । गुरुश्वशुरबन्धूनां ये चान्ये बान्धवा स्मृताः ॥१॥
- ये मे कुले लुप्तपिण्डाः पुत्रदारविवर्जिताः । क्रियालोप गता ये च जात्यन्धाः पङ्गवस्तथा ॥२॥
- विरूपा आमगर्भाश्च ज्ञाताज्ञातकुले मम । भूमौ दत्तेन पिण्डेन तृप्तायान्तु परां गतिम् ॥३॥
- इदं यवमयं पिण्डं यवसर्पिसमन्वितम् । ददामि तस्मै प्रेताय यः पीडां कुरुते मम ॥४॥
- ये केचित्प्रेतरूपेण वर्तन्ते पितरो मम । यव पिण्डप्रदानेन तृप्तिं गच्छन्तु शाश्वतीम् ॥५॥
- ये केचिद्दिवि तिष्ठन्ति प्रेताः सात्विकरूपिणः । सात्विक पिण्डदानेन तृप्तिं गच्छन्तु तेऽक्षयाम् ॥६॥
- अज्ञातनामगोत्राः सात्विकप्रेताः दिविस्थाः विष्णुमयाः त्रिपिंडीश्राद्धे यवमयः पिण्डः वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥७॥
उपरोक्त मंत्रों को पढ़कर पिंड पर चावल-जल छिड़ककर दाहिने हाथ में लेकर मध्य वेदी पर पितृतीर्थ से प्रदान करे। जलस्पर्श करे ॥
द्वितीय पिण्ड दान (मध्य वेदी) – द्वितीय चावल का पिण्ड बांये हाथ में ले ले, दांये हाथ में मोटक-चावल-जल लेकर अगला मंत्र पढ़े :
- पितृवंशे मृता ये च मातृवंशे तथैव च । गुरुश्वशुरबन्धूनां ये चान्ये बान्धवा स्मृताः ॥१॥
- ये मे कुले लुप्तपिण्डाः पुत्रदारविवर्जिताः । क्रियालोप गता ये च जात्यन्धाः पङ्गवस्तथा ॥२॥
- विरूपा आमगर्भाश्च ज्ञाताज्ञातकुले मम । भूमौ दत्तेन पिण्डेन तृप्तायान्तु परां गतिम् ॥३॥
- इदं व्रीहिमयं पिण्डं मधुरत्रयसंयुतम् । तन्मुक्तये प्रयच्छामि ये पीड़ां कुर्वते मम ॥४॥
- ये केचिद्वायुरूपेण वर्त्तन्ते पितरो मम । ताण्डुलपिण्डदानेन व्रजन्तु गतिमुत्तमाम् ॥५॥
- अन्तरिक्षे च ये जाता राजसा वायुरूपिणः । राजसपिण्डदानेन तृप्यन्तु सम्मुदान्विता ॥६॥
- अज्ञातनामगोत्राः राजसप्रेताः अंतरिक्षस्थाः ब्रह्ममयाः त्रिपिंडीश्राद्धे व्रीहिमयः पिण्डः वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥७॥
उपरोक्त मंत्रों को पढ़कर पिंड पर चावल-जल छिड़ककर दाहिने हाथ में लेकर मध्य वेदी पर पितृतीर्थ से प्रदान करे। जलस्पर्श करे ॥
तृतीय पिण्ड दान (पूर्व वेदी) – तृतीय तिलपिष्ट का पिण्ड बांये हाथ में ले ले, दांये हाथ में मोटक-तिल-जल लेकर अगला मंत्र पढ़े :
- पितृवंशे मृता ये च मातृवंशे तथैव च । गुरुश्वशुरबन्धूनां ये चान्ये बान्धवा स्मृताः ॥१॥
- ये मे कुले लुप्तपिण्डाः पुत्रदारविवर्जिताः । क्रियालोप गता ये च जात्यन्धाः पङ्गवस्तथा ॥२॥
- विरूपा आमगर्भाश्च ज्ञाताज्ञातकुले मम । भूमौ दत्तेन पिण्डेन तृप्तायान्तु परां गतिम् ॥३॥
- इदं तिलमयं पिण्डं मधुना सर्पिषायुतम् । तेभ्यो ददामि ये पीडां कुले मे कुर्वते सदा ॥४॥
- ये केचित्तामसाः प्रेता भूमौ तिष्ठन्ति सर्वदा । तिलपिण्डप्रदानेन तृप्तिं गच्छन्तु ते ध्रुवाम् ॥५॥
- तमोरूपाश्च ये केचिद् वर्त्तन्ते पितरो मम । तिलपिण्डप्रदानेन ते तृप्यन्तु क्षुधार्दिताः ॥६॥
- अज्ञातनामगोत्राः तामसप्रेताः भूमिस्थाः रुद्रमयाः त्रिपिंडीश्राद्धे तिलमयः पिण्डः वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥७॥
उपरोक्त मंत्रों को पढ़कर पिंड पर तिल-जल छिड़ककर दाहिने हाथ में लेकर पूर्व वेदी पर पितृतीर्थ से प्रदान करे। जलस्पर्श करे ॥
फिर क्रमशः तीनोंपिण्ड तलस्थ कुशाओं में हाथ पोंछे (स्पर्श करे)।
पूर्वा० सव्य हो आचमन कर “ॐ विष्णुर्विष्णुर्हरिर्हरिः” पढ़कर हरिस्मरण करे । पुनः अप० दक्षि० –
प्रत्यवन
फिर क्रमशः तीनों पिण्डों पर प्रत्यवन (अत्रावन का शेष) प्रदान करे :
- प्रथम प्रत्यवन (पश्चिम) – प्रत्यवन पुटक को बांये हाथ में लेकर दाहिने हाथ में मोटक-जौ-जल लेकर उत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः सात्विकप्रेताः दिविस्थाः विष्णुमयाः त्रिपिंडीश्राद्धपिण्डेऽत्र प्रत्यवने निक्ष्व वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ प्रत्यवन पुटक पर जौ-जल देकर दाहिने हाथ में लेकर पितृतीर्थ से पिण्ड पर दे। जलस्पर्श करे ॥
- द्वितीय प्रत्यवन (मध्य) – प्रत्यवन पुटक को बांये हाथ में लेकर दाहिने हाथ में मोटक-चावल-जल लेकर उत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः राजसप्रेताः अंतरिक्षस्थाः ब्रह्ममयाः त्रिपिंडीश्राद्धपिण्डेऽत्र प्रत्यवने निक्ष्व वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ प्रत्यवन पुटक पर चावल-जल देकर दाहिने हाथ में लेकर पितृतीर्थ से पिण्ड पर दे। जलस्पर्श करे ॥
- तृतीय प्रत्यवन (पूर्व) – प्रत्यवन पुटक को बांये हाथ में लेकर दाहिने हाथ में मोटक-तिल-जल लेकर उत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः तामसप्रेताः भूमिस्थाः रुद्रमयाः त्रिपिंडीश्राद्धपिण्डेऽत्र प्रत्यवने निक्ष्व वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ प्रत्यवन पुटक पर तिल-जल देकर दाहिने हाथ में लेकर पितृतीर्थ से पिण्ड पर दे। जलस्पर्श करे ॥
इसके बाद नीवी को खोल दे या कोहनी से डाँर ससारे । पुनः पूर्वाभिमुख-सव्य हो आचमन करे।
- ॐ अत्र पितरोमादयध्वं यथाभाग मा वृषादयध्वम् ॥ उत्तर से श्वास ले।
- ॐ अमीमदन्त पितरो यथाभाग मा वृषायिषत ॥ पश्चिमाभिमुख श्वास छोड़े ।
वस्त्र
पुनः दक्षिणाभिमुख-अपसव्य-मोटकहस्त होकर एक-एक सूत्र दोनों हाथों से पकड़कर (बांया हाथ आगे और दाहिना पीछे रखते हुये) तीनों पिण्डों पर चढ़ावे : ॐ नमो वः पितरो रसाय नमो वः पितरो शोषाय नमो वः पितरो जीवाय नमो वः पितरः स्वधायै नमो वः पितरो घोराय नमो वः पितरो मन्यवे नमो वः पितरः पितरो नमो वो गृहान्नः पितरो दत्त सतो वः पितरो द्वेष्म ॥ ॐ एतद् वः पितरो वासः ॥ पुनः अन्य दोनों पिंडों पर भी दे।
वस्त्रोत्सर्ग :- अगले मंत्रों को पढते हुए क्रमशः तीनों पिंडों पर चढ़ाये गये सूत्रात्मक वस्त्र का उत्सर्ग करे :
- मोटक-जौ-जल लेकर उत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः सात्विकप्रेताः दिविस्थाः विष्णुमयाः त्रिपिंडीश्राद्धपिण्डे एतद्वासः वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ प्रथम पिंड (पश्चिम) के सूत्र पर छिड़के। जलस्पर्श करे ॥
- मोटक-चावल-जल लेकर उत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः राजसप्रेताः अंतरिक्षस्थाः ब्रह्ममयाः त्रिपिंडीश्राद्धपिण्डे एतद्वासः वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ द्वितीय पिंड (मध्य) के सूत्र पर छिड़के। जलस्पर्श करे ॥
- मोटक-तिल-जल लेकर उत्सर्ग करे : अज्ञातनामगोत्राः तामसप्रेताः भूमिस्थाः रुद्रमयाः त्रिपिंडीश्राद्धपिण्डे एतद्वासः वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ तृतीय पिंड (पूर्व) के सूत्र पर छिड़के। जलस्पर्श करे ॥
पिण्ड पूजन – प्रोक्षण
पुनः तीनों पिण्डों पर चुपचाप जल, चन्दन, फूल, धूप, दीप, नैवेद्य, ताम्बूल, वस्त्र, दक्षिणा इत्यादि अर्पित करे। पिण्डशेषान्न पिण्डों के समीप बिखेर दे। फिर पुष्प लेकर प्रणाम करते हुए अगला मंत्र पढ़े –
ॐ वसंताय नमस्तुभ्यं ग्रीष्माय च नमो नमः। वर्षाभ्यश्च शरत्संज्ञ ऋतवे च नमः सदा॥
हेमंताय नमस्तुभ्यं नमस्ते शिशिराय च। मास संवत्सरेभ्यश्च दिवसेभ्यो नमः सदा॥
ॐ वसन्तादि षडऋतुभ्यो नमः॥ – पुष्प पिण्डों पर चढ़ा दे।
फिर तीनों भोजनों पर अगले मंत्र पढ़ते हुए क्रमशः जल, फूल व अक्षत चढ़ावे :
- ॐ शिवा आपः सन्तु ॥ तीनों भोजनों पर जल दे।
- ॐ सौमनस्यमस्तु ॥ तीनों भोजनों पर फूल दे।
- ॐ अक्षतंचारिष्टमस्तु ॥ प्रथम पिण्ड पर जौ, द्वितीय पिण्ड पर अक्षत और तृतीय पिंड पर तिल दे।
अक्षय्योदक
तीन पुटकों में क्रमश: जौ-जल, चावल-जल और तिल-जल लेकर क्रम से तीनों पिंडों पर दे :
- प्रथम पिण्ड पर जौ-जल वाला दे : अज्ञातनामगोत्राणां सात्विकप्रेतानां दिविस्थानां विष्णुमयानां त्रिपिंडीश्राद्धे दत्तैतदन्न पानादिकमुपतिष्ठताम् ॥
- द्वितीय पिण्ड पर चावल-जल वाला दे : अज्ञातनामगोत्राणां राजसप्रेतानां अंतरिक्षस्थानां ब्रह्ममयानां त्रिपिंडीश्राद्धे दत्तैतदन्न पानादिकमुपतिष्ठताम् ॥
- तृतीय पिण्ड पर तिल-जल वाला दे : अज्ञातनामगोत्राणां तामसप्रेतानां भूमिस्थानां रुद्रमयानां त्रिपिंडीश्राद्धे दत्तैतदन्न पानादिकमुपतिष्ठताम् ॥
विशेषार्घ्य
पुनः ताँबे के एक अर्घपात्र में तीन बिजौरा नीम्बू, जल और जौ रखे। दूसरे अर्घपात्र में तीन जम्बीरी निम्बू, फल, जल और चावल रखे। तीसरे अर्घपात्र में, तीन छोहाड़ा, चन्दन, फूल, तिल रखे।
- प्रथम अर्घपात्र बांये हाथ में ले, दांये हाथ में मोटक-जौ-जल लेकर मंत्र पढते हुये उत्सर्ग करके प्रथम (पश्चिम) पिण्ड पर दे : अज्ञातनामगोत्राः सात्विकप्रेताः दिविस्थाः विष्णुमयाः त्रिपिंडीश्राद्धपिण्डे इमानिगन्धपुष्पधूपदीपनैवेद्यानि एषमातुलुङ्ग बीजफलार्घश्च वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥
- द्वितीय अर्घपात्र बांये हाथ में ले, दांये हाथ में मोटक-अक्षत-जल लेकर मंत्र पढते हुये उत्सर्ग करके द्वितीय (मध्य) पिण्ड पर दे : अज्ञातनामगोत्राः राजसप्रेताः अंतरिक्षस्थाः ब्रह्ममयाः त्रिपिंडीश्राद्धपिण्डे इमानि गन्धपुष्पधूपदीपनैवेद्यानि जम्बीर फलार्घश्च वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥
- तृतीय अर्घपात्र बांये हाथ में ले, दांये हाथ में मोटक-तिल-जल लेकर मंत्र पढते हुये उत्सर्ग करके तृतीय (पूर्व) पिण्ड पर दे : अज्ञातनामगोत्राः तामसप्रेताः भूमिस्थाः रुद्रमयाः त्रिपिंडीश्राद्धपिण्डे इमानि गन्धपुष्पधूपदीपनैवेद्यानि तिंतिडी फलार्घश्च वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥
जलधारा
पूर्वाभिमुख-सव्य हो दक्षिण की ओर देखते हुए अंजलि से क्रमशः तीनों पिण्डों पर पूर्वाग्र जलधारा दे :
- प्रथम पिंड पर – अघोराः सात्विकप्रेताः सन्तु ॥
- द्वितीय पिंड पर – अघोराः राजसिकप्रेताः सन्तु ॥
- तृतीय पिंड पर – अघोराः तामसिकप्रेताः सन्तु ॥
आशीषप्रार्थना :- पूर्वा० प्रणाम कर दक्षिणदिशा देखते हुए पढ़े – ॐ गोत्रन्नो वर्द्धतां ॥
अप० दक्षि० त्रिकुशा से पिण्डस्थ पान-पुष्पादि हटाकर त्रिकुशा को पिण्ड पर दक्षिणाग्र करके रख दे ।
वारिधारा
दक्षिणाभिमुख-अपसव्य-मोटकहस्त होकर पूड़ा में जल, पुष्प, चंदन अथवा दूध लेकर इस मंत्र से क्रमशः तीनों पिण्डस्थ त्रिकुशाओं पर दक्षिणाग्र धारा दे – ॐ ऊर्जं वहन्तीरमृतं घृतं पयः कीलालं परिश्रुतम् । स्वधास्थ तर्पयत् मे पितॄन् ॥
मोटक हस्त जल लेकर पढ़े : अज्ञातनामगोत्राणां सात्विक-राजस-तामसप्रेतानां दिवि-अंतरिक्ष-भूमिस्थानां विष्णु-ब्रह्म-रुद्रमयानां परलोके महातृषोपशमनार्थं एषा जलधारा वो मया दीयते युष्माकमुपतिष्ठताम् ॥ तीनों पिंडों पर पितृतीर्थ से प्रदान करे।
विष्णु तर्पण
तत्पश्चात विष्णु तर्पण करे, तर्पण विधि अन्य आलेख में दिया गया है : विष्णु तर्पण विधि पर जाने के लिये यहां क्लिक करें।
विसर्जन
- विनम्रभाव से पिण्ड को सूंघकर दोनों हाथों से थोड़ा उठाकर फिर रख दे ।
- पिण्डतलस्थ कुशों और अंगारभ्रमण वाली अंगार को आग में दे दे ।
- पुनः अप० दक्षि० होकर अर्घ्यपात्रों का चालन कर दे।
- कलश में आवाहित देवताओं का विसर्जन कर दे।
- ब्राह्मण कलश जल से यजमान का अभिषेक करें।
दक्षिणा
त्रिपिण्डीश्राद्ध दक्षिणा :- अपसव्य-दक्षिणाभिमुख होकर मोड़ा, तिल, जल ले करे त्रिपिण्डीश्राद्ध की दक्षिणा करे – ॐ अद्य कृतैतत् त्रिपिण्डी श्राद्ध प्रतिष्ठार्थम् एतावत् द्रव्यमूल्यकं रजतं चन्द्र दैवतं ……… गोत्राय ……… शर्मणे ब्राह्मणाय दक्षिणां तुभ्यमहं सम्प्रददे ॥
इसी प्रकार सूक्त पाठ करने वाले तीनों ब्राह्मण की भी दक्षिणा करे। यथा सामर्थ्य वा यथा सम्पादित दान करे।
सव्य-पूर्वाभिमुख होकर आचमन कर यह मंत्र पढ़े – ॐ दातरो नोऽभिवर्द्धन्तां वेदा: सन्ततिरेव च। श्रद्धा च नो मा व्यगमद् बहु देयञ्च नो ऽअस्तु। अन्नं च नो बहु भवेत् अतिथींश्च लभेमहि। याचितारश्च नः सन्तु मा च याचिष्म कञ्चन। एताः सत्याशिषः सन्तु ॥
प्रणाम कर तीन बार ॐ देवताभ्यः पाठ करे – ॐ देवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एव च। नमः स्वधायै स्वाहायै नित्यमेव भवन्तु ते ॥३॥ स.पू.त्रि. ॥
वामदेव गान
कयान इति महावामदेव ऋषिर्गायत्रीच्छन्दोऽग्निर्देवता ऽअग्निष्टोमादौ द्वितीयपृष्ठे शान्तिकर्मणि च जपे विनियोगः ।
- ॐ कयानश्चित्र आ भुव दूती सदा वृधः सखा । कया शचिष्ठया वृता ॥कस्त्वा सत्यो मदानां मंहिष्ठो मत्सदन्धसः । दृढाचिदारु ये वसु ॥ अभीषुणः सखीनामविता जरितॄणां शतं भवास्यूतये ॥
- ॐ स्वस्ति न ऽइन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः । स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो ऽअरिष्टनेमिः ॥ स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु । ॐ स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥
- ॐ प्राजापत्यं वै वामदेव्यं प्रजापतावेव प्रतिष्ठायोतिष्ठन्ति । ॐ पशवो वै वामदेव्यं पशुष्वेव प्रतिष्ठायोत्तिष्ठन्ति । ॐ शान्तिर्वै वामदेव्यं शान्तावेव प्रतिष्ठायोत्तिष्ठन्ति । ॐ अत एतत्कर्माच्छिद्रमस्तु ॥
अप० होकर दीप का आच्छादन कर हाथ-पैर धो ले, पूर्वा० सव्य हो आचमन कर प्रमादात् मंत्र पढ़े – ॐ प्रमादात् कुर्वतां कर्म प्रच्यवेत्ताध्वरेषुयत् । स्मरणादेव तद्विष्णोः सम्पूर्णं स्यादिति श्रुतिः ॥ ॐ अनादि निधनो देवः शंखचक्रगदाधरः । अक्षय्यः पुण्डरीकाक्षः प्रेतमोक्षप्रदोभव ॥
॥ ॐ विष्णुर्विष्णुर्हरिर्हरिः ॥
पिण्डवेदि को कनिष्ठिका अङ्गुलि से थोडा तोड़ दे। सूर्य भगवान को प्रणाम कर ले। श्राद्ध की सभी उपयोगी वस्तुयें ब्राह्मण को दे, पत्र-पुष्पादि जल में प्रवाहित करे।
स्नान करे, धारित वस्त्र त्याग कर नया वस्त्र-यज्ञोपवीतादि धारण करे।
॥ इति पं० दिगम्बर झा सुसम्पादितं “करुणामयीटीकाऽलंकृतं” वाजसनेयिनां पितृपरक त्रिपिण्डी श्राद्ध विधिः ॥
यत्र-कुत्र त्रुटि दृष्टिगत होने पर ध्यानाकर्षण अवश्य करें।
श्राद्ध कर्म और विधि से सम्बंधित महत्वपूर्ण आलेख जो श्राद्ध सीखने हेतु उपयोगी सिद्ध हो सकते हैं :
कर्मकांड विधि में शास्त्रोक्त प्रमाणों के साथ प्रामाणिक चर्चा की जाती है एवं कई महत्वपूर्ण विषयों की चर्चा पूर्व भी की जा चुकी है। तथापि सनातनद्रोही उचित तथ्य को जनसामान्य तक पहुंचने में अवरोध उत्पन्न करते हैं। एक बड़ा वैश्विक समूह है जो सनातन विरोध की बातों को प्रचारित करता है। गूगल भी उसी समूह का सहयोग करते पाया जा रहा है अतः जनसामान्य तक उचित बातों को जनसामान्य ही पहुंचा सकता है इसके लिये आपको भी अधिकतम लोगों से साझा करने की आवश्यकता है।